Marx

(Tréveris, Prusia occidental, 1818 - Londres, 1883) Pensador socialista e activista revolucionario de orixe alemá. Raramente a obra dun filósofo tivo tan vastas e tanxibles consecuencias históricas como a de Karl Marx: desde a Revolución rusa de 1917, e ata a caída do muro de Berlín en 1989, a metade da humanidade viviu baixo réximes políticos que se declararon herdeiros do seu pensamento.

Contra o que puidese parecer, o fracaso e derrubamento do bloque comunista non fala en contra de Marx, senón contra certas interpretacións da súa obra e contra a praxe revolucionaria de líderes que o filósofo non chegou a coñecer, e dos que en certo xeito se desligó proféticamente ao afirmar que el non era marxista. Certamente fallaron as súas predicións achega do inevitable colapso do sistema capitalista, pero, fronte aos socialistas utópicos, apenas se interesou en como había de organizarse a sociedade. En lugar diso, Marx propúxose desenvolver un socialismo científico que partía dun detallado estudo do capitalismo desde unha perspectiva económica e revelaba as perversións e inxustizas intrínsecas do sistema capitalista.

En tal análise, fecundo polos desenvolvementos posteriores e vixente en moitos aspectos, reside o verdadeiro valor do seu legado. En calquera caso, é innegable a altura dos seus ideais; nunca ambicionou nada excepto "traballar para a humanidade", segundo as súas propias palabras. E, referíndose ao seu libro O capital, dixo: "Dubido que ninguén escribise tanto sobre o diñeiro tendo tan pouco".

Biografía

Karl Marx procedía dunha familia xudía de clase media; o seu pai era un avogado convertido recentemente ao luteranismo. Estudou nas universidades de Bonn, Berlín e Jena, doutorándose en filosofía por esta última en 1841. Desde esa época o pensamento de Marx quedaría asentado sobre a dialéctica de Hegel, aínda que substituíu o idealismo hegeliano por unha concepción materialista, segundo a cal as forzas económicas constitúen a infraestrutura subxacente que determina, en última instancia, fenómenos «superestructurales» como a orde social, político e cultural.

En 1843 casou con Jenny von Westphalen, cuxo pai iniciou a Marx no interese polas doutrinas racionalistas da Revolución francesa e polos primeiros pensadores socialistas. Convertido nun demócrata radical, Marx traballou algún tempo como profesor e xornalista; pero as súas ideas políticas obrigáronlle a deixar Alemaña e instalarse en París (1843).

Por entón estableceu unha duradeira amizade con Friedrich Engels, que se plasmaría na estreita colaboración intelectual e política de ambos. Foi expulsado de Francia en 1845 e refuxiouse en Bruxelas; por fin, tras unha breve estancia en Colonia para apoiar as tendencias radicais presentes na Revolución alemá de 1848, pasou a levar unha vida máis estable en Londres, onde desenvolveu desde 1849 a maior parte da súa obra escrita. A súa dedicación á causa do socialismo fíxolle sufrir grandes dificultades materiais, superadas grazas á axuda económica de Engels.
Marx partiu da crítica aos socialistas anteriores, aos que cualificou de «utópicos», aínda que tomou deles moitos elementos do seu pensamento (particularmente, de autores como Saint-Simon, Robert Owen ou Charles Fourier). Tales pensadores limitáronse a imaxinar como podería ser a sociedade perfecta do futuro e a esperar que a súa implantación resultase do convencemento xeral e do exemplo dunhas poucas comunidades modélicas.

Pola contra, Marx e Engels pretendían facer un «socialismo científico», baseado na crítica sistemática da orde establecida e o descubrimento das leis obxectivas que conducirían á súa superación; a forza da revolución (e non o convencemento pacífico nin as reformas graduais) sería a forma de acabar coa civilización burguesa. En 1848, a petición dunha liga revolucionaria clandestina formada por emigrantes alemáns, Marx e Engels plasmaron tales ideas no Manifesto Comunista, un panfleto de retórica incendiaria situado no contexto das revolucións europeas de 1848.
Posteriormente, durante a súa estancia en Inglaterra, Marx profundou no estudo da economía política clásica e, apoiándose fundamentalmente no modelo de David Ricardo, construíu a súa propia doutrina económica, que plasmou no capital; desa obra monumental só chegou a publicar o primeiro volume (1867), mentres que os dous restantes editaríaos despois da súa morte o seu amigo Engels, poñendo en orde os manuscritos preparados por Marx.

Partindo da doutrina clásica, segundo a cal só o traballo humano produce valor, Marx sinalou a explotación do traballador, patente na extracción da plusvalía, é dicir, a parte do traballo non paga ao obreiro e apropiada polo capitalista, de onde xorde a acumulación do capital. Denunciaba con iso a esencia inxusta, ilexítima e violenta do sistema económico capitalista, no que vía a base da dominación de clase que exercía a burguesía
Con todo, a súa análise aseguraba que o capitalismo tiña carácter histórico, como calquera outro sistema, e non respondía a unha orde natural inmutable como pretenderan os clásicos: igual que xurdira dun proceso histórico polo que substituíu ao feudalismo, o capitalismo estaba abocado a afundirse polas súas propias contradicións internas, deixando paso ao socialismo. A tendencia inevitable ao descenso das taxas de ganancia iríase reflectindo en crises periódicas de intensidade crecente ata chegar ao virtual derrubamento da sociedade burguesa; para entón, a lóxica do sistema habería polarizado á sociedade en dúas clases contrapostas por intereses irreconciliables, de tal modo que as masas proletarizadas, conscientes da súa explotación, acabarían protagonizando a revolución que daría paso ao socialismo.

Noutras obras súas, Marx completou esta base económica do seu razoamento con outras reflexións de carácter histórico e político: precisou a lóxica de loita de clases que, na súa opinión, subxace en toda a historia da humanidade e que fai que esta avance a saltos dialécticos, resultado do choque revolucionario entre explotadores e explotados, como trasunto da contradición inevitable entre o desenvolvemento das forzas produtivas e o encorsetamiento ao que as someten as relacións sociais de produción.

Tamén indicou Marx o obxectivo último da revolución socialista que esperaba: a emancipación definitiva e global do home (ao abolir a propiedade privada dos medios de produción, que era a causa da alienación dos traballadores), completando así a emancipación meramente xurídica e política realizada pola revolución burguesa (que identificaba co modelo francés). Sobre esa base, Marx apuntaba cara a un futuro socialista entendido como realización plena das ideas de liberdade, igualdade e fraternidade, como froito dunha auténtica democracia; a «ditadura do proletariado» tería un carácter meramente instrumental e transitorio, pois o obxectivo non era o reforzamento do poder estatal coa nacionalización dos medios de produción, senón o paso (tan pronto como fose posible) á fase comunista na que, desaparecidas as contradicións de clase, xa non sería necesario o poder coercitivo do Estado.

A Primeira Internacional

Marx foi, ademais, un incansable activista da revolución obreira. Tras a súa militancia na diminuta Liga dos Comunistas (disolta en 1852), moveuse nos ambientes dos conspiradores revolucionarios exiliados ata que, en 1864, a creación da Asociación Internacional de Traballadores (AIT) deulle a oportunidade de impregnar ao movemento obreiro mundial das súas ideas socialistas.



No seo daquela Primeira Internacional, gran parte das súas enerxías absorbeunas a loita contra o moderado sindicalismo dos obreiros británicos e contra as tendencias anarquistas continentais representadas por Pierre Joseph Proudhon e Mijaíl Bakunin. Marx triunfou e impuxo a súa doutrina como liña oficial da Internacional, aínda que esta acabaría por afundirse como efecto combinado das divisións internas e da represión desatada polos gobernos europeos por mor da revolución da Comuna de París (1870).

Retirado desde entón da actividade política, Marx seguiu exercendo a súa influencia a través dos seus discípulos alemáns, como August Bebel ou Wilhelm Liebknecht; desde a súa creación en 1875, ambos foron figuras de peso no Partido Socialdemócrata Alemán, grupo dominante da Segunda Internacional que, baixo inspiración decididamente marxista, fundouse en 1889. Morto xa Marx, Engels asumiu o liderado moral daquel movemento e a influencia ideolóxica de ambos seguiu sendo determinante durante un século.

Con todo, o empeño vital de Marx fora o de criticar a orde burguesa e preparar a súa destrución revolucionaria, evitando caer nas fantasías idealistas das que acusaba os visionarios utópicos; por iso non dixo apenas nada sobre o modo en que debían organizarse o Estado e a economía socialistas unha vez conquistado o poder, dando lugar a interpretacións moi diversas entre os seus adeptos. Devanditos seguidores escindíronse entre unha rama socialdemócrata cada vez máis orientada á loita parlamentaria e á defensa de melloras graduais salvagardando as liberdades políticas individuais (Karl Kautsky, Eduard Bernstein, Friedrich Ebert) e unha rama comunista que deu lugar á Revolución bolxevique en Rusia e ao establecemento de Estados socialistas con economía planificada e ditadura de partido único (Lenin e Stalin na URSS e Mao Tse-tung en China).